Халкъа йоазонхочун кхел
А. Бокова 95 шу дизарга
Замаш, вахар хувцалу цхьан хана юкъ яьлча, амма бокъонца волча йоазонхочун вахара хьисап хувцаденна дайнадац сона цIаккха. Хулаш дола дунен хувцамаш кизга чу санна ший кхолламга гIолла хьахьокха гIерте а, ше Iомаяьча оамалашта, дегIацарча эздела-гIулакха кхыдола куц дала гIерташ хилац йоазонхо. Лакхера хьежа малх, бутт, ханаш мел хувцаяларах шоаш даим хиннача беса, эргабаланза хул. Товш а хул уж даим дуненга шоай хьалхарча сурте. Иштта да бокъонца волча воккхача йоазонхочун декхар а.
Лакхе аз мел аьннар, вIалла шеко йоацаш, доагIаш да Нохч-ГIалгIай халкъа йоазонхочоа Боков Хаме Ахьмадá. Цо хьабена атта боаца вахара никъ хетабаь хиннаб ший къаман халагIдола шераш тIехьа тIакхувча ноахалашта довзийтара, цар мах бара, маIан дара, уж дашхара. Къаьстта белгалдаккха лов, вай литературе эггара дукхагIа романаш яздаь саг из хилар, цу масало хьагойт прозаика говзал йоккха йолаш, гIалгIай меттаца хьакхаштаваьнна, заман синпха беттабалар зе ховш саг из хиннилга.
Яздаь, ара ца доалаш дада ший книжкаш хьоахадир, Iохайша лув-оалаш дагIаш, цхьан поэта. Дехьа вагIача шоллагIчо, цунца яхьевалар духьа, «итт книжка улл-кха са цIагIа кепа тоханза» аьлар. Сона ша санна шаьра хов, цун книжкаш нахá цадезилга а цар уж цадешилга а. Цу тайпарча книжкаша берригача йоазонхой сий лохду. Иштта йоазош дацар Боков Ахьмада деш хиннараш. Цун хIара керда книжка арадаларга сатувсаш хулар нах. Духхьала гIалгIай метта дийша ца Iеш, республикал гаьнна арахьа, эрсий меттала а дешар уж, царна таржам даь хилар бахьан долаш. Сона дагадоагIаш, «Роман-газета» яхача журнала тIа кепа теха роман долаш, цхьа йоазонхо хиннавац вай къаман, Боков Ахьмад воацар. Цох а ха йиш я, цо хьега къа дуккхача къамех болча наха къоабалдаь хилар.
Укх деношка нийса 95 шу дуз, халкъа йоазонхо малхаваьлча денз. Бакъда из ше цу денга кхаччалца ваханзар. Боков кхелхар 82 шу дузача хана. Лоацца дагалоацаргба вай цо баь вахара а кхоллама а никъ.
Боков Хаме Ахьмад ваь хиннав 1924 шера 25 июне (цхадолча йоазошка 20 августе) МагIалбика района СоагIапча. Цу ханара вахар вай мехка геттара во хиннад ала йиш яц. Хьалха къе баьхкача нахага кхаьча хиннад мехкара деррига Iаьдал, лаьтташ, чакхбаьнна хиннаб Граждански тIом, тоадала доладенна хиннад вахара хьалаш, наьха боахамаш, хьахулаш латташ хиннад литература, дегIаухаш хиннай культура. Кердача Iаьдало деша бокъо енна хиннай лоамарошта. Кхычахьа санна цар юрта а хьаяь хиннай дунен дешар дешаш йола школа. Из доккха совгIат хиннад, дешарах хIама ца ховш, даим лаьттанца, жа-доахан леладарца дувзаденна балхаш деш баьхача ахархой берашта. Ахьмада деш школе, хетаргахьа, толамаш а хиннад цун Iилмаш карадерзадеча даькъе, хIана аьлча цо школе Iомадаьча хьаькъало дIахо деша отта таро хулийт. Наьсарерча зооветеринарни техникуме отт из. Укхаза кийчбора зоотехникаши хьайбай лораши. Доахана лораш фу яхилга да хов вайна. Фу маIан долаш дош да зоотехник? Хьайбаш, оалхазараш, оакхарий дебарга, кхабарга, лерттIача хьалашка леладарга хьожача сагах зоотехник оал. Бакъда из дешар дIачакхдаккхац Боковс. Цигара ше дIахьожавайт цо (перевод) Шолжа-ГIалий тIарча рабфаке. Йизза школа чакхъяккханза болча кагирхошта хьаяь хиннай цу тайпара болхлой факультеташ. Цар кийчбеш хиннаб лакхара дешар деша ловш бола нах. Цу факультеташка 3-4 шера деша дезаш хиннад. Уж рабфакаш 1919-1940 шерашка мара хиннаяц. Боков Ахьмад цига нийсвалар а цу шерашца дувзаденна хила дезаш да. Цхьаццадолча йоазошка из рабфаке 1941 шера вахав аьннад, бакъда цу хана болхлой факультеташ дIакъайла хиннай. ДIахо вай мехка тIаенар фу Iаьржа морх хиннай дувца дезаш дац аьнна хет сона. 1942 шера гурахьа боккха кхерам тIабосс Ахьмад кхийнача юрта а берригача гIалгIай мехка а. Фашистски Германе эскар МагIалбика гаргакхоач. Кхыбола ший мехкахой санна, моастагIчунна духьале хургйола, цун низ кIалбутаргбола хIама хьадеш хул из. Цу хана шийна а МагIалбика района наха а карагIдаьннарех дика дийцад йоазанхочо «ЦIийенна сайре» яхача романа шоллагIча книжка тIа, «ДогIанха даша делхаш» аьнна цIи тиллай цох автора. Укх тIа вайна гу фу хьал этта хиннад вай мехка, мишта хиннад наьха дог-уйла, хьинар-низ ца кходеш, дийнахьа-бийсан мишта къахьегаш хиннад цар, гIаьрхошка вай лаьттан тIа бIеха когаш ца ловзийта гIерташ. ТIема хана гIалгIаша вай эскара деш хинна гIо дукха оагIонаш йолаш хиннад: моастагIчун танкашта духьала ораш дахар, човнаш хиннача салташта дарбаш де шоай фусамаш дIателаш хилар. Цхьабараш, цох кхоачам ца хеташ, шоай лоIамагIа тIем тIа ухаш хиннаб; ахчанца, кхачанца гIо деш хиннад. Уж шедола хIама бIаргаго дийзад 17 шу даьнна хиннача Ахьмада . Фашисташта духьала бе-бе чIоагIаленаш ечарна юкъе хиннав хургвола йоазонхо. Лакхе белгал мел даьккха хIама а, кхы дуккхадар а дувц цо вай хьоахадаьча романа тIа. Духхьала тIема ха мишта яр дийца ца Iеш, ший къона шераш малагIча гIулакхашца, саготонашца дувзаденна хиннад а шаьра хьахьекхад Боковс.
Из роман яздале, кхы дуккха хIама го, довза, ла дийзад цун. Царех да Сибре вихьа даьккха 13 шу, лоаман металлургически институте, тIаккха Алма-Атерча кинон актёрий школе, драмтеатра студе дешар, юха мехкавалар, газета редакце, телевидене, книжкаш дезарий цхьанкхетаре даь балхаш, кхы а массагIа дар уж. ХIаьта а ший эггара дукхагIйола ха, низ дIалу цо йоазош дара. Алхха прозаца къахьегаш (наггахьа нийслу цу юкъе драматически йоазош), чакхваьлар из. Цун кхоллама юкъе да дувцараш, повесташ, романаш. МалагIа да цун эггара дикагIдола роман? Цу тайпара хаттар сайга делча, аз аргдар: «Беке къонгаш». Боковс даьча доккхача эпически йоазошта юкъе дац, ер во да, аьнна, юхакъоастаде мегаргдар. Уж шедар цхьацца лоархIам болаш, белггалара декхар кхоачашдеш да. ХIаьта а дега бочагIа хет «Беке къонгаш». Дерригача къаман селхане гойташ дола энциклопеди санна да из йоазув. «Къаман вахар дувца йоазув» яхача сай статья тIа аз яздаьдар: «ГIалгIай литературанна юкъе къаьстта моттиг дIалоацаш да Боков Ахьмада яздаь «Беке къонгаш» яха роман. Укх шера 50 шу дуз цун хьалхара а шоллагIа а книжкаш арадаьнна. Эггара хьалха, шаккха книжка кепа теха, из наха довзар хилар 1968 шера. Цу хана денз, вай къаман дикагIдола йоазош латтача тархен тIа долаш хьадоагIа из роман. ДукхагIча даькъе ше бувцараш духхьала цхьа дезал мара беце а, бакъда цунга гIолла, кизга чу гойташ санна, дерригача къаман сурт кхеллад йоазонхочо…»
Боков Ахьмадаца дукха вIашагIкхетараш, къамаьл, дагавалар хиннад са. Массахана сона цун вахара хьисапацара дезалуш хиннар дар, из даим барзкъанна хоза лелаш хилар. ЦIаккха цунна бейоаллаш (цхьа баьде-IажагIа папка йоацар) совлен хIама гуцар сона, дегI, эздийча сага хила ма деззара, совлен дулха хьоаса боацаш дар цун. Къамаьл сабаре, кхетам болаш, шорта дора йоазонхочо. Цхьаькха цхьа хIама дар са бIарг тIаотташ. Кхыча наьха санна доацаш, ший тайпара дар цун аьтта кулг. Хетаргахьа, сов дукха яздарах гIелденна а кIаьдденна а дар из. Цо мел даь деррига йоазош дIаяздеш хилча, кIезигагIа яле каьхата 2-3 оагIув езаргьяр. Дувцачул совгIа, цун дар шин книжках латта «ЦIийенна сайре», «Седкъашта юкъе седкъа санна», «Готта коанаIараш», «Iаи бIаьстии вIашагIкъасташ» яха романаш. Дувцаш е дешаш мо, атта дац роман язде. БIарччача къаман, ноахала, тукхама вахар хул цу тIа кхоллар. Цу тайпара романаш вIаштта массехк яздар, хала а йоазонхо дикка кIаьдвеш а хIама да. Хетаргахьа, цудухьа вар Боков тIеххьарча шерашка этта, вIашкаваха. Из гуш дар хIара шера эшалуш латтача цун дегIа онкага гIолла. ХIаьта а, вахара декхар дизза кхоачашде, беркате лар йита кхийра цун къаман литературанна юкъе. Соахка Магаса администраце цIагIа халкъа йоазонхочоа хетадаь вIашагIкхетар хилар. Цига ший дас хьабенача вахара, кхоллама наькъах дийцар цун воIа Боков Ладимира. Иштта белгалдаккха деза, цун кхолламах дуккхача литературни критикаша шоай дош аьнна хилар. Царна юкъе ва И. Дахкильгов , А. Костоев , А. Мальсагов , Х. Мартазанова , В. Виноградов , А. Газдиев , С. Чахкиев , кхыбараш.
Боков Ахьмад алхха прозаик вар е драматург вар аьлча, кхоачам бац. Из вар йоазонхо-сатирик а. Цун дувцараша, повесташа, пьесаша къовсам лоаттабора вахаре нийслуча зуламерча нахаца, цар гIулакхашца. Сона хеташ, цар дикка тоадора вахаре гоалдаьнна латта хIама, харцахьарча новкъа нийсвенна саг. Иштта дар цун «Курорте яздаь дувцараш», «Яккха йиш йоаца цIи», «Фуд-малад?», «Бачеи цун истийи», цу мугIарера кхыдола лехамаш.
Цо мел хьийга къа, мах баь варгвоацаш, лоархIаме да. ХIаьта из Iаьдало ца зувш дисад оалилга дац. Дукха паччахьалкхен совгIаташ тийннад цунна. Боков вар, 1962 шера денз, СССР йоазонхой Союза доакъашхо, Нохч-ГIалгIай АССР халкъа йоазонхо, цунна еннаяр ВЦСПС а СССР йоазонхой Союза а преми, «Сийлен белгало», Халкъа доттагIала орденаш, вай республикан «КарагIдаьннарех» яха орден, из вар МагIалбика а Наьсарен а сийдола вахархо. Цхьаькха цхьа хIама дар сона бIаргаго ловш: цун мел долча йоазоний гуллам арабалар. Аз доаккхал дергдар, цо мел яздаь книжка сай цIагIа цхьан тархен тIа латташ хиларах.
Хала хете а, нах массаза бахаш хилац. Вайцара къаьстар Боков Хаме Ахьмад а, из нийсделар 2006 шера 2-ча апреле.
№ 88-89 (12223-224), ера, 20 июнь, 2019 шу / четверг, 20 июня 2019 года
Источник статьи: http://news.myseldon.com/ru/news/index/212318481
Журнал №4 2017г
 |
